دوره های باغسازی در ایران

دوستان عزیز 

به زودی مطالبی مبسوط پیرامون تاریخ باغ و پارک ارایه خواهم کرد  چنانچه شما نیز نظر و دیدگاهی مشخص و قابل طرح دارید برای من ارسال نمایید. 

برای شروع، مطلب آقای کبیری بسیار مفید می باشد و امید که بتوانم با ارایه مبسوط تر تاریخچه، رضایت بیشترشما را کسب کنم. 

با مراجعه به فرهنگ عمید کلمه باغ، خود معنای معین و محدودی دارد که هر مکان یا فضای پوشیده و محصور از درختان را در بر می گیرد. اگر بازتر بنگریم و به تفسیر اساطیری لغت بپردازیم ،در ذهن کلمه فردوسی تجلی می کند، که در فرهنگ ایران به معنای باغی است با استخرها، برکه ها، درختان و گل های رنگارنگ و این خود نمایانگر، علاقه و وابستگی ایرانیان به طبیعت است.

سیر تاریخی و افسانه های باقی مانده از قوم آریا نشان می دهد، پادشاهان پیشدادی مخصوصا منوچهر شاه سعی بر آن داشته که انواع بذرهای گیاهان وحشی و خود رو را در فضای اطراف قصر خود کشت و پرورش دهد. به عبارت دیگر منوچهر پادشاه پیشدادی، نخستین سازنده باغ است که آن را بوستان نامیدند.

به معنی کشتزار بوهای خوب، کوروش شاه اولین کسی است که دستور داد درختکاری در ردیفی منظم (بسان نظم نظامی) انجام شود.

او به دست خود زیباترین درخت را مدالهای جواهرنشان بخشید جایزه کشاورزی داد و جشن درختکاری را معمول داشت.

متاسفانه مدارک موجود مربوط به دوره تیموری است. به همین خاطر اولین دوره باغسازی را باغ های تیموری می نامند.

در دوره تیموریان باغ های بسیاری به دستور تیمور لنگ در اطراف شهرها و مراکز تجمع احداث گردیده است. اغلب باغ های این دوره   در شهر سمرقند پایتخت تیموریان احداث گردیده ولی در طول تاریخ این باغ ها از بین رفته اند و فقط اثر یا نقشه ای از آنها باقی مانده است، مانند باغ بهشت، دلگشا،چنار و ارم از خصوصیات این باغ ها وسعت زیاد،احداث ساختمان های کناری و ایجاد تزئیناتی بر دیوارهای محصور شده اطراف باغ است، اما بیشتر سبک باغسازی در این دوره به این صورت بوده است که باغ های بسیار بزرگ و چهارگوش می ساختند که در گوشه باغ ها طاق های برج مانند بزرگی وجود دارد. در وسط باغ تپه ای بلند بوده که بر فراز تپه کاخ ها و ویلاهای پادشاهان و یا شخصیتهای در داخل آنها ساخته می شده است. روی تپه استخرهای بزرگ بنا می کردند که آب از آنها جاری می شده است ودرسرتاسر باغ جریان پیدا می کرده و در ضمن ایجاد صدای آرامش بخش و موجب تلطیف هوا می شده است. همچنین گاهی در اطراف ساختمان ها خندق هایی پر از آب؛ ساختمان را احاطه کرده است، در اطراف خندق ها از درختچه های وحشی از نوع تمشک و گیاهان تیغ دار پوشانده می شده است.

در سیر تحولی تاریخ طراحی باغ دوره صفویه همانند زنجیری به دوره تیموریان مرتبط بوده است و منحصرا تغییرات کوچکی یافته است. شاید بتوان گفت سبک پدید آمده به نام سبک صفوی معروف است. این باغ ها بیشتر در شهر اصفهان ساخته شده است و یک ویژگی خاص داشته و آن هم ارتباط بین فضای باغ با فضای داخلی کاخ است که از نمونه های جالب آن ایجاد حوض خانه و آب نماهایی همراه با فواره در داخل ساختمان با گلدان های گل است. در این باغ ها از حوض ها و فواره های زیاد استفاده شده است که آب در حالت ساکن و متحرک دیده شود. سبک صفوی در طراحی خیابان ها و میادین و معابر عمومی به نوعی متاثر از سبک تیموری بوده است و خیابان ها از طرحی منظم و قرینه برخوردار است به عبارت دیگر سبک چهار باغ کشی خود پدیده نوینی در سبک معماری صفوی است. در این گونه راههای ارتباطی درختان به صورت چهار تا هشت ردیف ساخته شده است، مانند چهار باغ اصفهان که در این خیابان ها (بلوار) معمولا از نهرهایی با عرض های مختلف و سنگ های تراشیده و شکل داده شده در کف نهرها و گاهی ایجاد آب نماهای کوچک با تعدادی فواره به طور منظم استفاده شده است. در قسمت داخلی خیابان ها درختچه های زینتی، انواع گل سرخ، یاس و ... کاشتند. در کنار ردیف هایی که به منظور محل عبور عابرین و تردد افراد احداث شده، درختان تنومند از انواع چنار، تبریزی و نارون به منظور سایه افکن استفاده شده است.

در زمان شاه عباس به حدی باغسازی رواج یافته است که این باغ های طراحی شده را با نام باغ های شاه عباسی می شناسند. از جمله در فرح آباد کافی به نام جهان نما ساخته شده که طرح تزئینات بیرونی آن با دیگر طرح ها فرق دارد. در این طرح آلاچیق پوشیده از گل، همراه با برکه های دریاچه مانند و شبه جزیره ای با ارتباط پل متحرک ساخته شده است. از دیگر باغ هایی که به این دوره ارتباط دارند عبارتند از: باغ خلوت، حرم، زیتون، هزار جریب، تپه، صاحب الزمان و ... که تقریبا اکثر آنها به دلیل نبود کیفیت مدیریتی بالا از بین رفته اند.

نکته ای که در این باغ ها حائز اهمیت است این که آب نماهایی که در این گونه باغ ها احداث شده است از بهترین انواع کاشی ها با طرح های ایرانی و چینی و یا تاثیر آنها برروی یکدیگر بوده است، همچنین در باغ های اطراف کاخ های سلطنتی انواع پرندگان اهلی و وحشی را با ایجاد یک لانه یا قفس های کوچک نگهداری می کردند که متاثر از سبک های چینی و ژاپنی بوده است. ازجمله باغ های دیگر دوره صفوی باغ های چهل ستون، هشت بهشت و غیره در اصفهان است.

در دوران کریم خان زند هم در شیراز و تهران و برخی از شهرهای ایران باغ های تاریخی ساخته شده است. مانند باغ جنت در تهران، باغ دلگشا در شیراز همچنین باغ هایی به نام های باغ هفت تن و چهل تن است. طرح این باغ ها که سبک قدیمی ایرانی را مشخص می کند، خیابان نسبتا عریض مرکزی، در پیاده روی حاشیه ای و کاشت درختان مخلوط مابین خیابان ها است.

یکی دیگر از باغ های قدیمی شیراز باغ جهان نما است که شاه عباس صفوی درخت های سرو را در آن کاشته و کریم خان زند در همین محل باغ وکیل را احداث کرده است. باغ موزه فعلی که در آن زمان حرم سرای کریم خان زند بوده و عبارتش امروزه به موزه تبدیل شده است دارای طرحی منظم و قرینه است. در اطراف تمام خیابان ها دو ردیف درخت سرو شیرازی، انبوهی از درختان نارنج، گل های رز، کاغذی و شمعدانی به فراوانی یافت می شود. همچنین آب نماهایی به صورت چند ضلعی با طرح بسیار زیبا دیده شده است.

به دلیل اینکه سیر تکاملی بشر در ارتباط با فرهنگ ها است، دوران قاجاریه به علت ارتباط بیشتر مردم ایران با مردم اروپا، سبک هایی که آمیختگی از شرق و غرب داشته پی افکنده شده است.

بیشتر این باغ های دوره قاجاریه در شمال تهران و شیراز ساخته شده است و بیشتر در زمان ناصرالدین شاه به دلیل سفرهای مکرر وی به اروپا ساخته شده است. سبک باغسازی در این دوره بدین صورت بوده که این گونه باغ ها در فراز ارتفاعات ساخته می شده است، کوشک یا عمارت در بالای طرح بوده و در آن از پوشش گیاهی متنوعی استفاده شده است و در جلوی کوشک حوض بزرگ وجود داشته که منبع آب بوده است.

از مهم ترین باغ ها دوشان تپه است که در زمان ناصرالدین شاه پس از بازدید او از اروپا احداث و طرح آن تلفیقی از طرح های قرینه سازی ونامتقارن ایرانی است. در این آمیختگی، خیابان های بریده و زاویه دار، تعدادی آلاچیق، فضای سبز و پوشیده از درختان به صورت بیشه، نگاهداری وحش وایجاد حوض یا استخرهای بزرگ در نزدیک ساختمان و خیابان کشی اطراف آن کاملا مشهود بوده است. همچنین پیاده روهای این باغ برخلاف طرح های قدیمی باریک، سنگ فرش شده در کناره دیواره ها با درختچه های زینتی از قبیل گل سرخ یا درختان میوه تزئین و در بعضی از قسمت های باغ درختان متنوع میوه به صورت درهم کاشته شده بود. درمورد ساختمان، این باغ مثل طرح های طرح های اروپایی بر بلندی ساخته شده به طوری که منظره ی باغ دیده شود.

در عهد قاجاریه باغ ها و قصرهای مجلل که از سبک معماری باغ های روسیه اقتباس شده بود احداث کردید مانند قصر عشرت آباد وصاحبقرانیه که در این باغ ها تپه و سکوهای گل، کاشت درختان زینتی به صورت توده ای، برکه های مصنوعی، نرده کشی و استفاده از گیاهان رونده روی نرده ها کاملا شهوداست.

در بعضی از قسمت های تهران قدیم، باغ ها و پارک های بزرگ برای تفریح مردم وجود داشته است مثل باغ نظامیه یا باغ نگارستان، که همه این باغ ها به نوعی به توصیه حکام برای احداث فضای سبز درست شده اند. از دیگر باغ های معروف باغ شاه گلی در تبریز است که البته تاریخ احداث این باغ هنوز معلوم نیست. البته بعضی از محققین این باغ را جز بناهای تاریخی دوران قاجاریه می دانستند. از خصوصیات باغ این است که ساختمان در وسط استخری که هر ضلع آن حدود 650 متر است،بنا شده و در اطراف استخر، خیابان هایی احداث شده است که توسط درختان سایه افکن محصور شده اند

همان طور که گفته شد بیشتر این باغ ها در دوران ناصرالدین شاه ساخته شده که از معروف ترین این باغ ها، باغ ارم در شیراز است که در جهت شمال شرقی شیراز و در کنار رودخانه خشکی احداث گردیده است، که شهرت این باغ به خاطر سروهای بلندقامت و موزون آن است. در مقابل ساختمان، استخر بزرگی احداث شده که سرریز آب آن توسط نهری طول باغ را طی می کند. ضمنا حوض های کاشی کاری متعددی در طول نهر مزبور ساخته اند که اطراف آن گلکاری گردیده است. از دیگر خصوصیات دیگر این باغ، به خاطر خصوصیات شکل زمین، سطح باغ توسط پله هایی به قطعات مسطح و منظمی تقسیم شده است که بر زیبایی آن افزوده است.

در طول سیر تاریخ ایران، پس از انقراض قاجاریه در دوران پهلوی به علت سهولت تردد بین ایران و دیگر نقاط جهان مخصوصا کشورهای اروپایی احداث باغ و پارک و ویلا، آمیخته و گاهی به سبک اروپایی بوده است. طبیعی است علت این گسترش همان طور که گفته شد آشنایی باسبک های باغسازی دیگر نقاط جهان، افزایش روز افزون وسایل ماشینی در سطح شهرها و غیره است.

بیشتر این باغ ها در دهه 1350 احداث گردیده است، همچنین در این دوران بسیاری از باغ ها و پارک های قدیمی مرمت شده و همراه با بروز تغییراتی بوده است، مثل باغ سعدیه را نام برد که مزار سعدی در آن قرار دارد که در زمان رضاشاه پهلوی تعمیر و تجدید شد که از تعمیرات این باغ می توان به کاشت درختان نخل و نارنج و سرو شیرازی و کاشت درختان به صورت تلی و احداث درب ورودی که با خیابان مستقیمی به مزار ارتباط دارداز دیگر باغ های قدیمی شیراز که در دوران پهلوی بازسازی شد می توان به باغ حافظیه اشاره نمود که در دوران کریم خان زند ساخته شده بود. از تغییراتی که در این باغ داده شده ایجاد کف پوش خیابان ها با سنگ و سیمان و ایجاد آب نماها و حوض های بسیار جالبی است که در آن احداث شد. به طورکلی در این طرح سعی شده است که طرح قدیمی ایرانی حفظ شود.

یکی از باغ (پارک ها)های  جدید الاحداث که تقریبا متاثر از سبک های اروپایی بوده است شاید بتوان پارک آزادی (فرحناز سابق) را  نام برد. در این پارک دریاچه های مصنوعی احداث شده است که در مرکز آن جزیره ای از درختان و درختچه های زینتی و گل های دایمی ایجاد کردند. فضای باغ بیشتر از چمن، درختان توده ای و تک درخت است. که توسط راهروهای وسیع و خیابان های منظم به هم متصل می شوند. برای ایجاد هم آهنگی و تنوع در این پارک از تپه های متعدد که با گیاهان زینتی تزئین شده، استفاده شده است. همچنین برخی از تاسیسات ضروری که در پارک های عمومی به کار رفته مانند محل بازی کودکان و کتابخانه و غیره در این پارک احداث گردیده است.

به طور کلی در دوران پهلوی به احداث باغ و پارک در بیشتر مراکز استان ها توجه شده است که در اکثر آنها از سبک های اروپایی، ژاپنی و سنتی الهام گرفته شده است.

در نهایت بایستی به این نکته توجه داشت که باغ ایرانی مسکن باغسالار، تفرجگاه مردم، و محل پذیرایی مهمانان و بزرگانی بوده که در باغ آمدند، چه بسا واردشدگان مسافتی را در گرما و آفتاب و شرایط سخت طی کردند که دربرابر ورودی باغ و هنگام بازشدن درب باغ تمام خستگی ها را فراموش کردند و باغ به ایشان سلام می گفته است.

نیما کبیری- کارشناس فضای سبز