منابع آلودگی هوا در کشورهای درحال توسعه

 این مقاله در سال ۱۳۸۴ در مجله سیمای محیط درج شده است و مطالعه مجدد آن در هفته محیط زیست ابتدا برای خودم و آشنایی بیشتر عزیزان مفید به نظر می رسد. 

آزاده کریمی ملاطی و سید هدایت محسنی- کارشناسان سازمان پارک ها و فضای سبز مشهد

چکیده

آلودگی محیط یکی از پیامدهای اکولوژیکی توسعه و پیشرفت شهرها محسوب می گردد. چنین آلودگی هایی فقط مختص صنایع نیست بلکه آتش سوزی جنگل ها، زباله ها و نیروگاهها نیز از عوامل ایجاد آلودگی هستند. نگرانی اصلی درمورد آلودگی محیطی به خاطر تاثیر آن بر سلامتی بشر است. آلودگی هوا در آسیا در دو دهه 80 و90 به طور غیرقابل باوری افزایش یافت که عامل اصلی این افزایش را به رشد سریع اقتصادی و نیز افزایش شتابان جمعیت نسبت می دهند. در این مقاله تلاش گردیده است تا عوامل آلوده کننده در کشورهای درحال توسعه مورد بحث و بررسی قرار گیرد.

مقدمه

عوامل آلودگی هوا در کشورهای مختلف متفاوت است. به طوری که اگرچه وضعیت دموگرافی هر کشور عامل مهمی در افزایش آلودگی است. اما سایر جنبه های انسانی مانند تغییر الگوی مصرف نیز نقش مهمی را در این زمینه ایفا می کند. لازم به ذکر است که 3 عامل مهم آلودگی در کشورهای درحال توسعه به چشم می خورد که شامل حمل و نقل، صنعتی شدن وتولید انرژی است (11). درجه اهمیت هرکدام از این عوامل باعث ایجاد تفاوت در عامل آلودگی در کشورها می گردد. به عنوان مثال، در فیلیپین عامل اصلی آلودگی هوا حمل و نقل است و تولید انرژی، واحدهای صنعتی و سوزاندن زباله ها در درجه بعدی قرار دارند. سایر عوامل مهم آلودگی شامل افزایش فعالیت های کشاورزی، انباشت زباله و تجهیزات گرمایشی و سرمایشی خانه ها است. همچنین درنتیجه تغییر کاربری جنگل ها، آتش سوزی جنگل به عنوان یک عامل اصلی آلودگی در برزیل، اندونزی و مالزی تبدیل شده است (4). آمارها نشان می دهد که از سال 1860 تا 1972 میزان دی اکسیدکربن از ppm290 به ppm320 در هوای جهان افزایش یافته است. به طوری که سهم ایران در تولید دی اکسیدکرین 150 و 237 میلیون تن به ترتیب در سال 1990 و 1992 بوده است (1).

حال به بررسی عوامل ایجاد آلودگی خواهیم پرداخت.

1- وسایل نقلیه موتوری و سیستم حمل و نقل

در بسیاری از کشورها میزان زیادی از آلودگی به وسیله وسایل نقلیه ایجاد می گردد. بخشی از این آلودگی به دلیل تراکم بالای شبکه جاده ای است که طی 2 دهه اخیر در کشورهای درحال توسعه ساخته شده و بخشی دیگر به خاطر افزایش تعداد وسایل نقلیه است که با عامل مهم افزایش جمعیت شهرها ادغام شده است. سهم وسایل نقلیه موتوری در ایجاد آلودگی برای دهلی 57 درصد، مانیلیا70درصد و کوالالامپور 86 درصد است.

آمریکای لاتین نیز مشکل بزرگی در زمینه آلودگی هوا دارد زیرا 78 درصد جمعیت آن در شهرها زندگی می کنند(10). وسایل نقلیه مسئول 80درصد تا 90 درصد غلظت موادشیمیایی موجود در هوا هستند. مکزیکوسیتی بیشترین آلودگی را در جهان به خود اختصاص داده است که این به خاطر ادغام شرایط توپوگرافی، کلیمایی و تعداد زیاد وسایل نقلیه است. میزان دی اکسید گوگرد  و منوکسیدکربن در این شهرها بسیار بالاست به طوری که سازمان بهداشت و سلامت جهانی (WHO) در این زمینه هشدار داده است.

وسایل نقلیه از عوامل اصلی تولیدکننده هیدروکربن ها و اکسید نیتروژن ها محسوب می شوند به طوری که در مناطق شهری کوالالامپور و مالزی 97 درصد از آلودگی های تولید شده توسط وسایل نقلیه شامل موادی ازجمله منوکسیدکرین، هیدروکربن ها و اکسیدهای نیتروژن است (7و8).

2- صنایع

آلودگی هوای ناشی از صنعت ابتدا مختص جهان غرب بود ولی متاسفانه این رویه چندان طول نکشید. همراه با رشد شتابان صنعت و اقتصاد، آلودگی هوا اکنون به یک معضل در اکثر کشورهای درحال توسعه تبدیل شده است. باوجودی که تعدا کارخانجات صنعتی درچنین کشورهایی کمتر از کشورهای غربی است اما آنچه که اهمیت دارد اثر تجمعی آلودگی حاصل از کارخانه های صنعتی کوچک است. این چنین کارخانه های کوچک و پراکنده ای ممکن است آلودگی بیشتری را نسبت به نیروگاه های بزرگ مولد انرژی ایجاد نمایند (6).

در بسیاری از کشورهای درحال توسعه عضو اتحادیه کشورهای آسیای جنوب شرقی (ASEAN) صنعتی شدن با سرعتی 3 برابر سرعت انقلاب صنعتی در غرب اتفاق افتاد، بنابراین آلودگی صنعتی در بسیاری از این کشورها مانند برزیل، اندونزی و تایلند به جدی است که در 4 دهه اخیر در کشورهای توسعه یافته مشاهده نشده است (2). به طور کلی مشکل بزرگی که وجود دارد ایجاد صنایع و نیروگاه های مولد آلودگی در کشورهای درحال توسعه است و ایجاد این نیروگاه ها در این مناطق که حساسیت زیادی در مورد آلودگی هوا وجود ندارد، یک سهل انگاری بزرگ محسوب می شود. درحالی که وضعیت هوا در بسیاری از کشورهای توسعه یافته مانند اروپا و آمریکای شمالی بهبود یافته است که این به خاطر اعمال محدودیت های شدید در تولید انرژی است زیرا در کشورهای توسعه یافته به توسعه پایدار اهمیت ویژه ای داده می شود ولی متاسفانه در کشورهای درحال توسعه ممکن است مسئله آلودگی هوا به دلیل سودمندی اقتصادی نیروگاه ها و صنایع، کمرنگ شده و یا به فراموشی سپرده شود (6).

3- نیروگاهها

درنتیجه رشد اقتصادی در آسیا و کشورهای اقیانوس آرام تقاضا برای انرژی به شدت افزایش یافت. به طوری که در سال 1992 تنها کشورهای استرالیا، نیوزلند و ژاپن و 21 تقاضا برای انرژی جهان را به خود اختصاص دادند درحالی که سهم تمام کشورهای عضو سازمان توسعه و همکاری اقتصادی (OECD) 51 درصد و سایر کشورهای جهان 28 درصد بود(9). درحقیقت نرخ رشد تقاضای انرژی در بین سال های 1990-1992 برای آسیا و کشورهای اقیانوس آرام 6/3 درصد بود اما در سایر کشورهای جهان نرخ رشد تقاضا برای انرژی 1/0 بود. به عبارت دیگر طی سال های 1990-1992 سهم کشورهای آسیایی و اقیانوس از مصرف سوخت، 41 از کل مصرف جهان بود (3).

در بسیاری از کشورهای درحال توسعه از سوخت های فسیلی برای به کار اندازی نیروگاه ها استفاده می شود و از آنجایی که گوگرد از مواد اصلی موجود در این سوخت هاست، بنابراین نیروگاه ها از مهم ترین منابع انتشاردهنده دی اکسید گوگرد محسوب می شوند. همچنین ذکر این نکته ضروری به نظر می رسد که زغال سنگ و نفت هرکدام به ترتیب 25 و 1/21 کیلوگرم کربن به ازای هر گیگا ژول انرژی آزاد می کنند، درحالی که گاز طبیعی 3/15 کیلوگرم کربن به ازای هر گیگاژول انرژی آزاد می کند، بنابراین بسیاری از کشورها در آسیای جنوب شرقی شدیدا به استفاده از سوخت با آلودگی کمتر روی آوردند (1و6). زیرا بسیاری از کارخانه ها ونیروگاه ها ممکن است به زمان زیادی برای تغییر ساختار فیزیکی نیاز داشته باشند.

4- تغییر کاربری جنگل ها و زمین های کشاورزی

طی دو دهه گذشته درصد بالایی از تغییر کاربری ها در کشورهای درحال توسعه از جمله آسیا و آمریکای لاتین اتفاق افتاد. وسعت زیادی از زمین های حاره به زمین هایی برای کاربری کشاورزی، چراگاه، توسعه شهرها و تاسیسات صنعتی تبدیل شدند که به نظر سوددهی بیشتری داشتند. بین سال های 1980-1995 کشورهای درحال توسعه تزدیک به 200 میلیون هکتار از جنگل های طبیعی خود را از دست دادند و متاسفانه کاشت جنگل های جدید به طور کامل نتوانسته است این تخریب را جبران نماید (6).

استفاده گسترده از آتش در جنگل ها به منظور ایجاد چراگاه ها یا کشتزارهای تولید انبوه نخل روغنی s Elaeis guineensi و درخت پلاستیک Hevea brasiliensis کیفیت هوا را به شدت کاهش داده است. همچنین مدیریت اشتباه زمین های کشاورزی مخصوصا در نواحی نسبتا خشک جهان منجر به نابودی پوشش گیاهی و نیز فرسایش خاک ها شده است. از طرفی ذکر این نکته الزامی است که آلودگی هوا فقط مختص شهرها نیست و حتی نواحی روستایی را نیز در بر می گیرد (5). سوزاندن زمین ها باعث تولید دود و ترکیبات معلق می گردد. یک ادغام تصادفی از خشکسالی، مدیریت اشتباه و یا حتی فعالیت های آگاهانه باعث توسعه آتش به نواحی جنگلی، علفزارها و باتلاق ها می شود. دود حاصل از آتش می تواند مناطق مختلفی را در برگیرد و اگر با آلودگی حاصل از شهرها همراه گردد. یک تهدید جدی برای سلامتی محسوب شده و صدمات اقتصادی و اجتماعی را به دنبال دارد (6).

5- زباله ها

رشد جمعیت تاثیر نامطلوبی بر میزان زباله های خشک در مناطق شهری و نیز تقاضا برای سیستم فاضلاب و جمع آوری زباله داشته است. میزان زباله های تولید شده در شهرهای بزرگ در حال افزایش است که این فقط به خاطر رشد جمعیت نیست بلکه میزان تولید زباله به ازای هر فرد در هر روز نیز درحال افزایش است.

ذکر این نکته ضروری به نظر می رسد که سوزاندن آشغال ها و باطری های از کار افتاده یک روش نامناسب بوده و موجب آزادسازی میزان زیادی دود و مواد معلق مضر به اتمسفر می گردد. اما از آنجایی که این روش بسیار آسان و قابل دسترس است هر روز در همه جای جهان مخصوصا در کشورهای درحال توسعه از این روش استفاده می گردد. سوزاندن زباله ها به صورت پراکنده ممکن است چندان با اهمیت به نظر نرسد اما به خاطر تعداد بالای کاربرد آن، این روش از عوامل مهم کاهنده کیفیت هوا محسوب می گردد.

دفن زباله نیز از روش های دیگر جمع آوری زباله است. برخلاف سوزاندن، اگر دفن زباله با مدیریت صحیح و کنترل شده انجام گیرد، نه تنها یک روش به صرفه برای حل مشکل زباله است بلکه در موارد مخصوصی می تواند به منظور ایجاد زمین های بازی، پارک ها و مناطق صنعتی و شهرسازی استفاده گردد (6).

منابع

1-  ابتکار، ت. 1380. مصرف انرژی و تغییر آب و هوا، دل در هوای پاک (مجموعه مقالات)، سازمان حفاظت محیط زیست، صفحه 153.

2-    ASEAN. 1997. "First ASEAN satate of the environment report", ASEAN Secretariat, Jakarta, Indonesia.

3-    EIL. 1995. "Integrated energy annual: Energy information agency", US department of energy, Washington, DC.

4-    Glover, D. and Jessup, T. 1999. "Indonesia's fires and haze", The cost of catastrophe, ISEAS Publication, Singapore.

5-    Goldammer, J. G. 1997. "Overview Of fire and smoke management issues and options in tropical vegetation", In: Haron, A. H.; Dahlan, T. M.;Puat, D. and Amran, M. (eds) Transboundary pollution and the sustainability of tropical forests. ASEAN Institute of forest management, Kula Lumpur, Malaysia, pp: 189-218

6-    Innes, J. L. and Haron A. H. 2000. "Air pollution and the forests of developing and rapidly industrializing countries" CABI, 262pp.

7-    Sham Sani.1987. "Air pollution and air quality management in Malaysia", In: Sham Sani (ed.)Urbanization and the atmospheric environment in the low tropics. Penerbit university Kebang saan Malaysia Bangi, Malaysia, pp: 95-111

8-    Sham Sani,. 1994. Urbanization and environment", In: Malaysia development  experience: Change and Challenges, National institute of public Administration, INTAN, Kuala Lumpur, pp: 456-484.

9-    UNEP. 1997. "Global environment out book; united Nations environmental programme, Global State of the environment report", Oxford university press, New York.

10-                      United Nations. 1995. "Compendium of human settlement statistics", DESIPASD and habitat, United Nations publications, New York.

11-                      World Resources Institute. 1996. "World resources 1996-1997 joint report by WRI, UNEP, UNDP and the World bank", Oxford university press, New York.

Sources of air pollution in developing countries

Karimi Malati, A., Mohseni H.¹

Experts of Mashhad parks and greenbelts organ

Abstract

Environmenta pollution is an ecological aspect which is produced by urban improvement and growh.many developing and rapidly industrializing countries are dealing with this problem. In addition to Industry, forest fires, open burningof refuses and power plants are the pollution sources. The major concern about air pollution is the effect on the human health. The air pollution problems are specially highlighted in Asia during the 1980_s and 1990_s because of economic growth and rapid increase in the population.Air pollution has direct and indirect effects for instance; they include harmful effects on human bealth, construction destroying and acidic deposition. In this study, we try to analyze the sources of the air pollution in developing countries